Najwybitniejszym poetą doby stanisławowskiej był bez wątpienia Ignacy Krasicki. To on był autorem "Hymnu do miłości ojczyzny", traktowanego jako pieśń narodowa. Swoje społeczne obserwacje zawarł w bajkach opublikowanych w dwóch tomach jako "Bajki i przypowieści", wydane w 1779 roku i w pośmiertnych "Bajkach nowych". Był on również autorem poematów heroikomicznych, takich jak "Myszeida", oraz dwa mówiące o mnichach "Monachomachia" i "Antymonachomachia". Najpełniej swoja krytykę społeczeństwa wyrażał w satyrach, których napisał ponad dwadzieścia, by wymienić z nich tylko "Do Króla", "Pijaństwo", "Żonę modną", czy "Świat zepsuty". Krasicki był również autorem pierwszej powieści polskiej zatytułowanej "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przez niegoż samego opisane", oraz innej "Pan Podstoli".

Innym krytykiem społeczeństwa był redaktor "Monitora" Adam Naruszewicz, piszący w latach siedemdziesiątych satyry jak "Chudy literat", czy "Reduty" oraz później książki historyczne np. "Historia narodu polskiego" wydana w latach osiemdziesiątych. Wydał też zbiór, wzorowany na angielskiej "poezji grobów" noszący tytuł "Głos umarłych".

Niektórzy poeci uchodzili za wolnomyślicieli i libertynów. Stanisław Trembecki w "Odzie nie do druku" głosił wielka pochwałę rozumu, nad wiarą i ogłupiającymi działaniami księży. Jego najwybitniejszym poematem pozostaje jednak napisana u schyłku życia, bo w 1806 roku "Sofiówka". Podobny antyklerykalizm wykazuje twórczość Tomasza Kajetana Węgierskiego. I on napisał poemat heroikomiczny zatytułowany "Organy".

Jakby osobno działała grupa poetów podążających za prądem sentymentalizmu. Tutaj należy twórczość Franciszka Dionizego Kniaźnina, autora m.in. "Ody do wąsów", oraz tzw. "poety serca" Franciszka Karpińskiego. Był on autorem sielanek, jak np. "Laura i Filon" oraz licznych wierszy osobistych, jak "Do Justyny. Tęskność na wiosnę". Do dzisiaj śpiewa się również jego "Pieśń poranną" i "Pieśń wieczorną", zaś w kościołach, w okresie Bożego Narodzenia, kolędę "Bóg się rodzi ...".

Ważne również jest zaznaczenie wielkich dzieł publicystycznych, dążących do zmian politycznych i społeczno-gospodarczych w państwie. Stanisław Staszic swoje myśli ogłosił w dziełach zatytułowanych "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", oraz w "Przestrogach dla Polski". Hugo Kołłątaj w czasie Sejmu Wielkiego napisał rozprawę zatytułowaną "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka", zaś jego przyjaciel Franciszek Salezy Jezierski był autorem wydanego w 1790 roku "Katechizmu o tajemnicach rządu polskiego", a także pism naukowych, jak "Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane i stosownymi do rzeczy uwagami objaśnione".

www.bryk.pl/wypracowania/jezyk-polski/oswiecenie/21718-zestawienie-tworcow-oswiecenia-w-polsce.html